आन्दोलनका बेला महिला नेतृत्व विकासको नारा लगाएर नथाक्ने राजनीतिक नेपालमा ठूला भनिएका राजनीति दलको व्यवहारमा भने कहीँकतै लागू हुन सकेको देखिँदैन । दलीय राजनीतिमा होस् वा सरकार निर्माणका बेला होस् महिला नेतृत्व विकासको विषय नारामा मात्रै सीमित भएको देखिन्छ । हाल भएका/भैरहेका ठूला दल प्रमुख दल नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेको अधिवेशनले पनि सोही कुराको पुष्टि गरेको छ । संविधानमै ३३ प्रतिशन महिलाको अधिकार सुनिश्चित गरेको भए पनि दलहरूले त्यतातर्फ पटक्कै चासो दिएको पाइँदैन ।

कांग्रेसको पालिका अधिवेशन भएजति स्थानलाई हेर्दा महिला नेतृत्व तुलनात्मक रूपले शून्यप्रायः नै देखिन्छ । कांग्रेस बाग्लुङले दशवटै स्थानीय तहको अधिवेशनमा महिला नेतृत्व शून्य भएको र एमाले अधिवेशनले पनि महिलालाई नेतृत्वमा नल्याउ नसकेको प्रतिनिधिमूलक उदाहरणलाई लिन सकिन्छ । दलहरूले नै आफ्नै पार्टी संरचनामा महिलाको नेतृत्व पुर्‍याउने चाहना नराखेकाले पनि संविधानले प्रत्याभूत गरेको कोटा समेत पुग्न सकेको छैन ।

मुलुकभर जारी नेकपा एमालेको पालिका अधिवेशनमा पनि सबै स्थानीय तहको प्रमुख नेतृत्वमा महिला ल्याउन सकेको देखिँदैन । कांग्रेस र एमाले दुवैले दलका विधानमा उल्लेखित ३० देखि ४० प्रतिशत महिला हुनुपर्ने भए पनि आफ्नै विद्यान विपरीत नेतृत्व चयन गरिरहेका छन् ।

‘महिला प्रमुख हुन विधानमानै तोकिनुपर्ने हो र ? खै त नेतृत्वको सोच ?’ एमाले बागलुङकी क्रियाशील नेतृ ममतादेवी शर्माले सामाजिक सञ्जालमा प्रविष्ट गरेको विचारले प्रस्ट हुन्छ महिला नेतृत्वमा आउन चाहन्छन् तर वातावरण छैन् । अखिल नेपाल महिला संघ बागलुङकी संयोजक सावित्रा रानाले महिला नेतृत्वमा आउने वातावरण नै तयार नभएको बताइन् । नेतृत्वमा ल्याउनका लागि पहिलेदेखि नै महिलाका लागि राजनीतिमा सहज वातावरण बनाउनुपर्ने उनको तर्क थियो ।

नेतृत्व पाइएन भन्ने मात्रै होइन त्यो खालको वातावरण पनि बनाउन आवश्यक रहेको भुक्तभोगी महिलाहरू बताउँछन् । राजनीतिमा आफूले जसरी पूरा समय महिलाले दिने र लाग्ने वातावरण बनाउन राजनीतिकमै सक्रिय व्यक्तिहरू समेत अग्रसर हुन नसक्दा महिलाहरूले सधैं ओझेलमा पर्नु परको उनीहरूको गुनासो छ । महिलाको नेतृत्वमा उपस्थितिको विषयमा पुरुषले पनि आवाज उठाउनु आवश्यक छ । मञ्चमा गुलिया र चिल्ला भाषण गरेर मात्र होइन दलका सहकर्मी पुरुषहरूले भालेजातिको अहंकारलाई त्याग गरेर महिलालाई समान प्रतिपर्धी बनाउन तत्पर हुनुपर्ने देखिन्छ भने महिलाहरूले पनि कसैको आड–भरोसा र दयामा होइन मुख्य पदको दाबेदार भएर अधिकार खोज्ने हिम्मत गर्नुपर्छ ।

कसैको अनुहार हेरेर र यसो कोटा पुर्‍याउने भन्दा पनि समान हैसियतको प्रतिस्पर्धीको रूप दलहरूले नै महिला नेतृत्वको विकास गराउन नसक्दा संविधानतः स्थानीय तहमा प्रमुख र उपप्रमुखमध्ये एक महिला हुनुपर्ने बाध्यात्मक व्यवस्थालाई लागू गर्न असमर्थ देखिएका हुन् । पुराना र आफूलाई ठूला भनाउने काँग्रेस र एमालेको स्थानीय अधिवेशनमा समेत कागजमा एकथरी, मैदानमा अर्कोथरी उम्मेदवार खडा गरिएका पार्टी मिलेर चुनावी मैदानमा जाँदा उम्मेदवारी कायम रहेका महिलालाई मत नमागेको र कानूनी अड्चन नआउनेगरी उम्मेदवारी फिर्तादेखिसम्मका भएपछि लामो संघर्षपछि प्राप्त ३३ प्रतिशत अधिकार समेत कानूनमै मात्र सीमित बन्ने भएको हो ।

वडा र पालिका अधिवेशनमा मात्रै होइन पदाधिकारीमा समेत महिला शून्यप्राय भएपछि महिलाले नेतृत्व नपाएको असन्तुष्टि यत्रतत्र पोखिए पनि जाने ठाउँ नभएको सम्बन्धीत दलका महिलाहरूको गुनासो छ ।

पुस ११ देखि १३ गतेसम्म काठमाडौं नेकपा (माओवादी केन्द्र) को राष्ट्रिय सम्मेलन हुने भएको छ । पार्टी मुख्यालय पेरिसडाँडामा बसेको सो पार्टीको पछिल्लो स्थायी समितिको बैठकले सो निर्णय गरेको हो ।

सत्ता गठबन्धनमा आबद्ध पाँच दलको सोमबार बसेको बैठकले सरकार सञ्चालनमा सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले ११ सदस्यीय समन्वय समिति गठन गर्ने निर्णय गरेको थियो । सो समितिमा नेपाली काँग्रेस, माओवादी केन्द्र, नेकपा (एकीकृत समाजवादी), जनता समाजवादी पार्टी र राष्ट्रिय जनमोर्चाबाट दुई÷दुई जनाले प्रतिनिधित्व गर्ने सहमति भएको थियो ।

सोही बैठकले पार्टीको आसन्न राष्ट्रिय सम्मेलन आगामी पुस ११ देखि १३ सम्म काठमाडौंमा आयोजना गर्ने निर्णय गरेको छ । सम्मेलनको तयारीस्वरुप पार्टीले सांगठनिक कामलाई तीव्रता दिएको छ ।

‘माओवादीले अमेरिकी सहयोग परियोजना (एमसीसी) विषयमा बाहिर सार्वजनिक भएजस्तो आफ्नो दलले उक्त विषयमा राष्ट्रिय सहमति कायम नभइकन र सम्झौताका केही बुँदा संशोधन र परिमार्जन नभइकन अगाडि नबढाउने कुरा भएको छ’– बैठकको निर्णयबारे जानकारी दिँदै प्रवक्ता महराले भने ।

सोही बैठकले सांगठिन विषयमा केन्द्रित भएको प्रवक्ता महराले जानकारी दिए । प्रदेश पदाधिकारीको टुंगो लगाउने विषयमा पनि छलफल गरिएको महराले जनाए । यस्तै सम्बन्धित प्रदेशबाट प्रतिनिधित्व गर्ने केन्द्रीय समितिका सदस्यसँग परामर्श गरेर पदाधिकारी टुंग्याउने निर्णय गरेको पनि प्रवक्ता महराले बताए ।

पूर्वप्रधानमन्त्री एवम् एमाले अध्यक्ष खड्गप्रसाद ओली बारम्बार जनमत प्राप्त गर्ने र जनतामा जाने कुरा दोहोर्‍याइरहन्छन् । आफू छिटोभन्दा छिटो चुनावमा जान चाहेको तर अरुहरू भने डराइरहेको उनको जिकिर छ । दिनहुँ कयौं पटक चुनाव–चुनाव भन्दै मन्त्र जपिरहे तापनि अब हुने चुनावमा सबैभन्दा ठूलो घाटा भने उनै ओली र उनको पार्टीलाई हुने कुरा निश्चित छ ।

यो यथार्थता बुझेका ओली वास्तवमा र यथार्थतामा भने आगामी चुनाव सकेसम्म पछि धकेल्न चाहन्छन् । किनभने, यतिबेला ओली नेतृत्वकै पार्टी अर्थात् नेकपा (एमाले) संसद्को सबैभन्दा ठूलो दलका रूपमा हाजिर छ । अब जुनसुकै मितिमा अर्थात् ढिलो–छिटो जहिले चुनाव भए तापनि सो चुनावले ‘ठूलो दलको पगरी’ ओलीबाट थुतेर अर्कै कसैलाई पहिर्‍याइदिने हो । दुई ठूला ‘वाम’ दलबीचको गठबन्धनको आडमा प्राप्त गरेको ठूलो दलको हैसियतलाई चरम दुरुपयोग गरेर र आफ्नो नालायकी एवम् अक्षमता प्रस्तुत गरेर एमाले अध्यक्ष ओलीले आफू र आफ्नो पार्टीप्रति विगतमा कायम रहेको जनसहानुभूति, अपेक्षा, भरोसा र विश्वास टुटाइसकेका छन् । अझ ठूलो कुरा त उनको पार्टी नै दुई फ्याक भएर फुटिसकेको छ । यस्तो स्थितिमा हुने चुनावबाट एमाले पहिलो वा ठूलो दल बन्ने कुरा कसैले पनि कल्पना गर्न सक्दैन । आफ्नो पंक्तिलाई भ्रममा राखेर न्युट्रल मासलाई प्रभावित तुल्याउँदै धेरथोर अस्तित्व जोगाउने मनशायका साथ ‘ताजा जनादेश हासिल गरेर मूल ढोकाबाटै सिंहदरबार भित्रने’ अफवाह फैलाइरहनु बेग्लै कुरा हो ।

बरु प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभाको यही कार्यकाल जति दिन थप लम्बिन्छ, ओली र एमालेको ‘ठूलो पार्टी’ को हौवा उति नै दिन लम्बिन्छ । यस अर्थमा ओली तत्काल चुनाव किमार्थ चाहँदैनन्; त्यो त उनको दोष, अवगाल, आरोप र मिथ्या प्रचारबाजी अर्काका थाप्लामाथि थोपर्ने बहाना मात्र हो । अझ तत्कालै चुनाव हुने हो भने ओलीलाई विस्थापित गर्ने सिलसिलामा बनेको पाँचदलीय गठबन्धन बलियो नै रहेकाले एमालेलाई झन् ठूलो नोक्सान हुने छ । बरु चुनाव अलि पछि नै हुने भएमाचाहिँ गठबन्धनभित्र खटपट बढ्न, तिक्तता जन्मन–हुर्कन र गठबन्धन टुट्न समेत सक्ने सम्भावना रहन्छ । गठबन्धन टुटेको स्थितिमा चुनाव भयो भने ठूलो दल बन्न नसके तापनि ओली नेतृत्वको एमाले धेरथोर ‘लाज ढाक्न’ समर्थ हुने स्थिति बन्न सक्दछ ।

यस हिसाबले भित्री अन्तर्यमा पुगेर विश्लेषण गर्दा छिटो चुनाव चाहिएको ओली र एमालेलाई होइन; ओलीविरुद्ध मोर्चाबन्दी गरिरहेको गठबन्धनलाई चाहिँ हो । तर, वर्तमान संविधानले नै प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभा पूरा कार्यकाल चल्नुपर्ने, अवधि बाँकी छँदै विघटन गर्न नमिल्ने व्यवस्था गरेको र सर्वोच्च अदालत समेतले दुई–दुई पटक सोहीअनुरूप व्याख्या समेत गरिसकेकाले निर्धारित मितिअघि चुनाव हुने कुनै सम्भावना देखिँदैन ।

जनता समाजवादी पार्टीका राष्ट्रिय परिषद् अध्यक्ष डा. बाबुराम भट्टराईले प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रपति प्रणाली लागू नभएसम्म देशमा स्थिर सरकार बन्न नसक्ने बताएका छन् । गोरखाको सहिद लखन गाउँपालिकाको घैरुङमा आयोजित जनभेटघाट कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै डा. भट्टराईले अहिलेको शासन प्रणालीले देशमा जति सरकार बने पनि स्थिर चाहिँ बन्न नसक्ने बताएका हुन् ।

‘संविधानसभाबाट संविधान बनाए पनि देशमा प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपतीय प्रणाली नभएसम्म स्थिर सरकार बन्दैन,’ उनको भनाइ छ– ‘जबसम्म योग्य मान्छे, योग्य समूह सबै छानेको प्रतिनिधिले नेतृत्व लिँदैन, त्यो नभएसम्म देशमा सही अर्थमा लोकतन्त्र पनि आउँदैन र विकास र समृृद्धि पनि हुँदैन ।’

माओवादीलगायतका दलहरूले अहिलेको संविधानमा सबैथोक पुग्यो भन्नु यथार्थ नभएको भन्दै डा. भट्टराईले अहिलेको संविधान पूर्ण नभएको दावी गरे । ‘प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपतीय प्रणाली लागू नभएसम्म संविधानसभाबाट बनेको संविधान पनि पूर्ण छैन । संविधान आधा गिलास खाली र आधा गिलास भरिएको जस्तो मात्र भएको छ, प्रत्यक्ष राष्ट्रपतीय प्रणाली लागू गर्न सके मात्र त्यो पूरा हुन्छ ।’

वर्तमान नेपालको संघीयता आफूहरूले खोजेको जस्तो संघीयता नभएको उनको भनाइ थियो– ‘विभिन्न जातजाति, भाषा र समुदायले बनेको मुलुक हो, संघीयता भनेको आफ्नो भाषा, इतिहास थातथलो मिल्ने गरी भौगोलिक सीमांकन गरिएको हुनुपर्छ, देश ठूलो भएकाले काँक्रो चिरे जस्तो चिर्ने भन्ने मात्र संघीयता होइन ।’

यस्तै अर्को प्रसंगमा हिजोका माओवादी एकता आवश्यक भए पनि पुरानै अवस्था नभई पुराना माओवादी नयाँ ठाउँमा आएर एकता हुनुपर्ने डा. भट्टराईको भनाइ थियो । ‘नयाँ विचारशैली र ढाँचा बोकेको नेतृत्व प्रणाली भएको ठाउँमा जाऔं, माओवादीको हिजोको विचारले मात्र पुग्दैन’ उनले भने– ‘सबै माओवादी एकै ठाउँमा आएर हिजोकै ठाउँमा फर्कने भन्ने कुरा भावनात्मक कुरा मात्र हो ।’

वाग्मती प्रदेश सरकारले कात्तिक १ देखि लागू हुनेगरी निर्धारण गरेको न्यूनतम भाडादर कार्यान्वयन गराउनेतर्फ सरकारी अनुगमन हुन नसक्दा यातायात व्यवसायी र कर्मचारीको मिलोमतोमा मनपरी चलिरहेको यात्रुको गुनासो छ । तोकिएभन्दा बढी भाडा लिनेलाई महानगरीय ट्राफिक प्रहरी महाशाखाले समातेर कारबाही गरिरहेको बताए पनि उनीहरूले खुद्रा छैन भन्दै यात्रुलाई ठग्ने क्रम नरोकिएको यात्रुहरूको गुनासो छ ।

पछिल्लो पटक सरकारले न्यूनतम भाडा १८ रुपैयाँ निधारण गरेपछि यातायात कर्मचारीहरूलाई खुद्रा छैन भनेर २९ रुपैयाँ असुल्न सजिलो परेको यात्रुहरूको गुनासो छ । महाशाखाका सहायक प्रवक्ता सन्तोष रोक्काले जानकारी दिएको जानकारीअनुसार २३ रुपैयाँ भाडा तोकिएका स्थानमा पनि खुद्रा छैन भन्दै सार्वजनिक यातयातका परिचालकले २५ रुपैयाँ लिने गरेको भेटिएको हो । प्रदेश सरकारले किलोमिटरका आधारमा भाडा वृद्धि गर्ने निर्णय गरेपनि सार्वजनिक यातायात चार किमी दूरिमै २५ भाडा लिने गरेको यात्रुको गुनासो छ । चार किमीमा १८ भाडा सरकारले तोकेको छ ।

बढी भाडा लिएको पुष्टि हुने भएपछि यसअघि देखि नै स्थानीय मार्गमा सार्वजनिक यातायातले टिकट नदिने गर्दै आएका छन् । साझा यातायातले भने काठमाडौं उपत्यकाभित्र पनि टिकट दिने गर्दै आएको छ । तोकिएको दरभन्दा बढी भाडा लिएको गुनासो बढे पनि सरकारीस्तरबाट कुनै चासो देखिएको छैन ।

यातायात व्यवस्था विभागमा अनुगमनका लागि छुट्टै गाडी र कर्मचारीको व्यवस्था भए पनि व्यवसायीसँगको मिलेमतोमा केही नगर्ने गरेको उपभोक्ता अधिकारकर्मी रोशन पोखरेल बताउँछन् । वाग्मती र प्रदेश नं १ सरकारले ढल्ने निश्चित भएपछि पछिल्लो पटक यातायात व्यवसायीको प्रभावमा भाडा वृद्धि गरेर यात्रुलाई दुःख दिने काम गरेको पोखरेलको भनाइ छ । सर्वसाधारणसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने जनचासोको विषय उक्त निर्णय सच्याउनु पर्नेमा नयाँ सरकारको कुनै ध्यान जान नसकेको उपभोक्ता अधिकारकर्मी बताउँछन् ।

संघीय सरकारले ढल्ने निश्चित भएसँगै गत असार २७ गते लामो दूरीका सवारीको भाडा बढाउने निर्णय त्यसको दुई दिनपछि असार २९ गते बनेको पाँच दलीय गठबन्धनको नयाँ सरकारले नसच्याउँदा सर्वसाधारण यात्रु मर्कामा परिरहेको यात्रुहरूको गुनासो यत्रतत्र सुनिन थालेको छ ।

उता महाशाखाले भने तोकिए भन्दा बढी भाडा लिने सवारीलाई कारबाही गरिरहेको बताउँदै आएको छ । महाशाखाले पछिल्लो केही दिनयता दैनिकजसो १०–१५ वटा बढी भाडा लिने गरेको सार्वजनिक यातायातलाई कारबाही गरिरहेको बताएको छ । उपत्यकाभर जुनसुकै स्थानमा भए पनि बढी भाडा लिने सवारीको नम्बर महाशाखाको टोल फ्रि नं १०३ मा टिपाए कारबाही हुने पनि सहायक प्रवक्ता रोक्काले जनाए ।

सत्ताधारी दल नेपाली कांगेसका नेता प्रकाशमान सिंहले दुई÷दुई पटक विघटन शिकार भएको संसद अदालतले पुर्नस्थापना गरिदिएको भन्दै तुरुन्तै चुनावको सम्भावना नरहेको दावी गरेका छन् । कांग्रेसका संस्थापक नेता गणेशमान सिंह फाउन्डेसनले शोभाभगवतीमा आयोजना गरेको माल्यार्पण कार्यक्रममा बोल्दै गणेशमानकै छोरा समेत रहेका सिंहले संसद र न्यायालयमा देखिएको गतिरोध अन्त्यका लागि सरकारले पहल थाल्नुपर्ने बताएका हुन् ।

‘सरकार जनताको अभिभावक हो, जनतासँग प्रत्यक्ष जोडिएको समस्या समाधानका लागि सरकारले पहल थाल्नुपर्छ’ भन्दै उनले पाँच दलीय गठबन्धन समन्वय समिति समेत आवश्यक नभएको दावी गरे । सिंहले गठबन्धन सरकारको मुख्य काम संविधानलाई सही दिशामा ल्याएर तीनै तहको निर्वाचन समयमा सम्पन्न गर्नु रहेको पनि बताए ।

नेपाली राजनीतिका ६ दशक लामो भूमिका रहेका स्व. गणेशमानले नेपाली जनतालाई सार्वभौम बनाउनका लागि महत्वपूर्ण रहेको चर्चा गर्दै सिंहले देशमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि ठूलो योगदान दिएको बताए ।

रोग सङ्क्रमणको महामारीका बेला प्रायः घरमै बस्नुपर्ने भएकाले यस्तो बेला व्यायामको कमी हुनु स्वाभाविकै हो । व्यायामको कमीका कारण ज्यान भद्धा हुन सक्छ । ज्यानै भद्धा हुँदा पेट पनि भद्धा नहुने कुरै भएन । यस्तो समयमा घरबाहिर गएर व्यायाम गर्न पनि अनेकौं असहजता हुन्छन् । त्यसैले घरमै सहज तरिकाले व्यायाम गर्नु आवश्यक हुन्छ र यसो गर्न सकिन्छ ।

शरीरका विभिन्न अङ्ग तथा भागको जसरी नै पेटको पनि व्यायाम गर्न सकिन्छ । विभिन्न टेक्निक अपनाएर पेटको व्यायाम गर्नाले पेट भद्धा हुनबाट बच्न सकिन्छ । यस्ता व्यायाम गर्नाले पेटलाई स्वस्थ, फूर्तिलो तथा मजबुत राख्न मद्धत मिल्छ ।

खुट्टा चलाउने

पेटको व्यायाम गर्दा सुतेर सुरु गर्नु उचित हुन्छ । उत्तानो सुतेपछि खुट्टा हल्का गरी टाउकोतर्फ उचालिन्छ । खुट्टाले टाउकामा छुने कोशिश गरिन्छ । यो विधिमा सुतेर नै साइकल चलाए जसरी गोलाकाररूपमा खुट्टा चलाइन्छ । दुवै खुट्टालाई सँगसँगै वा पालैपालो विपरीत ढङ्गले तल–माथि गरिन्छ । साइकल चलाए जसरी नै दुवै खुट्टालाई एकै ठाउँमा जोडेर दुवै घुँडा छातीतिर लाँदै छोड्दै गरिन्छ । सुतेकै अवस्थामा खुट्टालाई कैंची आकारमा विपरीत दिशातर्फ दायाँ–बायाँ गरिन्छ । यस्ता किसिमका प्रत्येक व्यायाम ७–८ पटक गर्नु उचित हुन्छ ।

सुतेर गरिने यस्तो व्यायामले पेटमा चाप पारेर बोसो पग्लन सहज गराउँछ । यस्तो व्यायामको प्रतिफलस्वरूप पेटमा बोसोको मात्रा कम हुँदा माङ्शपेशी मजबुत भई पाचन प्रक्रियामा समेत सहजता हुन्छ, जसका कारण ग्याष्ट्रिकलगायतका पेटसम्बन्धी समस्याबाट बच्न मद्धत मिल्छ ।

शरीर मर्काउने

विभिन्न आसनमा बसेर व्यायाम गरी पेट घटाउन सकिन्छ । पलेंटी मारेर बसी कम्मर, पेट तथा हात हल्का गरी बटारेर मर्काउनाले पेटमा चाप परी पेट साइजमा आउँछ, जसले पेट भद्धा हुनबाट बच्न सकिन्छ । बसेकै अवस्थामा लामो सास लिँदै बिस्तारै छोड्नाले पनि पेटमा दवाब पुगी अनावश्यकरूपमा रहेको बोसोको मात्रा कम भई पेट ‘स्लिम’ हुन सहयोग मिल्छ ।

यो विधिमा बसेर नै देब्रे हातलाई कुमको पछाडि लगी दाहिने हातलाई ढाडबाट पछाडि हुँदै कुमबाट पछाडि लगिएको हातको औंलालाई छुने कोशिश गरिन्छ । सुरुमा सुस्त गरेर बानी परिसकेपछि चाँडो–चाँडो पनि गरिन्छ । पछाडि हात लाने व्यायाम दुवै हातले पालैपालो गर्न सकिन्छ ।

यस्तो व्यायाम गर्दा श्वास–प्रश्वासमा भने सहजता हुनुपर्छ; कुनै असहजता भए तुरुन्तै छाड्नुपर्छ । सास लिँदै सहजरूपमा छाड्नाले पनि पेटको व्यायाम पुग्छ । यस्तो व्यायाम करिव १० मिनेट गर्नु उचित हुन्छ ।

उभिँदै निहुरिँदै

यो विधिमा सिधा उभिएर बिस्तारै निहुरिँदै कुप्रो परेर दुवै हातले दुवै घुँडामा छुने कोशिश गर्दै हात सिधा उँभो लगिन्छ । अगाडि जसरी निहुरियो, पछाडि पनि त्यसैगरी सकेजति हात लगिन्छ । उभिएर पेटलाई पालैपालो दायाँ–बायाँ बटार्दै कम्मर मर्काइन्छ ।

यस्तो व्यायामले पेटमा दबाव परी माङ्शपेशी मजबुत हुन सहयोग मिल्छ, जसका कारण पेट सन्तुलित अवस्थामा आउन सहज हुन्छ । यस्तो व्यायाम बिहान र बेलुका गर्नु उचित हुन्छ ।
सन्तुलित खानपानशैली

व्यायाम गरिसकेपछि खानपानमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । व्यायाम गर्ने व्यक्तिले ओखर, काजु, बदामजस्ता पोषणयुक्त पदार्थ खानु राम्रो हुन्छ । दैनिक खानपान पनि सन्तुलित हुनु आवश्यक हुन्छ । हरियो सागसब्जी तथा पहेंला फलफूल र झोलिलो तथा पोषणयुक्त खानपान
गर्नुपर्छ ।

‘लेनिनवाद भनेको साम्राज्यवाद र सर्वहारा क्रान्तिको युगको माक्र्सवाद हो । खसोखास भन्ने हो भने लेनिनवाद भनेको सामान्यतः सर्वहारा क्रान्तिको सिद्धान्त तथा कार्यनीति र विशेषतः सर्वहारा वर्गको अधिनायकतन्त्रको सिद्धान्त तथा कार्यनीति हो ।’ (जोसेफ स्टालिन, स्टालिनका छानिएका रचनाहरू, पृष्ठ ९१, पैरवी प्रकाशन काठमाडौं, २०६४)

पृष्ठभूमि

भ्लादीमिर इल्यिच लेनिन (सन् १८७०– २९२४) अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा वर्गका महान् नेता, एक दार्शनिक, सिद्धान्तकार र लेनिनवादका प्रवर्तक समेत हुनुहुन्छ । साथै महान् लेनिन महान् अक्टोबर रुसी समाजवादी क्रान्तिका नेता तथा विश्वमै पहिलो सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापितकर्ता हुनुहुन्छ । महान् लेनिनको नेतृत्वमा सन १९१७ अक्टोबर २५ ९ रुसी नयाँ क्यालेन्डर अनुसार सन् १९१७ नोभेम्बर ७ का दिन महान् रुसी अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न भएको थियो ।

महान् अक्टोबर क्रान्ति एक महान् सर्वहारा समाजवादी क्रान्ति थियो । अक्टोबर एक युगान्तकारी परिघटना थियो । त्यस क्रान्तिले नयाँ विश्वक्रान्तिको थालनी गरेको थियो र त्यो मानव जातिको इतिहासमा नयाँ युगको द्योतक थियो । त्यस क्रान्तिले विश्वका विभिन्न देशहरूमा सर्वहारा वर्गको नेतृत्वमा क्रान्तिको प्रक्रिया अगाडि बढाउनका लागि नयाँ अध्यायको ढोका खोलिएको थियो । अक्टोबर क्रान्तिपश्चात विश्वका विभिन्न देशहरूमा कम्युनिस्ट पार्टीहरू स्थापना हुन गएका थिए ।

त्यस क्रान्तिपश्चात् पूर्वी युरोपका २०औं देशहरूमा सोभियत मोडेलको समाजवाद लागू गरिएको थियो भने चीन, भियतनाम, कोरिया, कम्बोडिया, क्युवा आदि देशहरूमा क्रान्ति सम्पन्न गरिएको थियो । यसरी त्यसबखत विश्वको जनसंख्याको एक तिहाई जनसंख्या कम्युनिस्ट सरकारको छातामुनी गोलबन्द हुन पुगेका थिए । र, विश्वभर नै कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरू लहर आएको थियो ।

यस लेखमा विश्वसर्वहारा वर्गका महान् नेता लेनिनसित अन्तरसम्बन्धित भएर लेनिनद्वारा लेनिनवादको प्रादूर्भाव, लेनिनद्वारा संश्लेषण गरिएको साम्राज्यवाद र सर्वहारा क्रान्तिको विश्लेषण, उहाँले दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादका क्षेत्रमा पु¥याउनु भएको योगदानका बारेमा केही प्रकाश पार्ने प्रयास गरिएको छ ।

मार्क्सवादमा योगदान

महान् अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति माक्र्सवादको सैद्धान्तिक पथप्रदर्शनमा भ्लादीमिर इल्यिच लेनिनको नेतृत्वमा रुसी कम्युनिस्ट पार्टी (बोल्सेविक)द्वारा सम्पन्न पहिलो सर्वहारा क्रान्ति हो । त्यो क्रान्तिमा माक्र्सवादको पहिलो पटक रुसी भूमिका प्रयोग भएकोले यो क्रान्ति महान् लेनिनको योगदानसित सम्बन्धित रहेको छ । माक्र्सवाद अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा क्रान्तिको एक वैज्ञानिक सिद्धान्त हो । माक्र्सवादको निर्माणमा कार्लमाक्र्स (सन् १८१८–१८८८) र फ्रेडरिक एंगेल्स (सन् १८२०–१८९५) महत्त्वपूर्ण भूमिका र योगदान रहेको थियो ।

लेनिन महान् माक्र्सवादी हुनुहुन्थ्यो । उहाँले माक्र्सवादलाई राम्रोसित आत्मसात गर्नुभएको थियो । माक्र्सवादको निर्माण दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादको समग्रतामा भएको हो । मार्क्सवादी दर्शन द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौत्तिकवादी दर्शन हो । यसको सिद्धान्त भौत्तिकवाद हो भने यसको पद्धति द्वन्द्ववाद हो । यो दर्शन सबैखाले आदर्शवाद र अधिभूतवादका विरुद्ध परिलक्षित रहेको छ ।

मार्क्सवादी राजनीतिक अर्थशास्त्र श्रमको मूल्य सिद्धान्त र अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तमा आधारित रहेको छ । यसले वस्तुहरूका बीचको सम्बन्धलाई होइन, मानिसहरूका बीचको सम्बन्धलाई आधार मानेर चल्दछ ।

मार्क्सवादद्वारा विकसित वैज्ञानिक समाजवाद वर्गसंघर्ष, इतिहासमा वर्गसंघर्षको भूमिका, सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व र साम्यवादको स्थापनाको सिद्धान्तको समष्टि हो । यसले राज्यसत्ताको क्षेत्रमा सबैखाले प्रतिक्रियावाद तथा काल्पनिक समाजवादको विरोध गर्दछ ।

मार्क्सवादका सैद्धान्तिक प्रस्थापनाहरूमा लेनिनले आफ्ना विभिन्न रचनाहरूमा गहन अध्ययन विश्लेषण र संश्लेषण गर्नुभएको छ । लेनिनले माक्र्सवादका ‘तीन श्रोत तथा तीन संघटक अंग, कार्लमाक्र्स र उनको शिक्षा’ जस्ता सार्गर्वित लेखहरू अत्यन्तै सरल र संक्षिप्त रुपमा घनिभूत ढंगले सूत्रबद्ध गरेर विशेष पठनीय बनाउनु भएको छ ।

मार्क्सवादको महत्वमाथि प्रकाश पार्दै लेनिन अगाडि भन्नुहुन्छ, ‘मार्क्सवादको शिक्षा सर्वशक्तिमान छ किनकि सत्य छ । त्यो सम्पूर्ण तथा सामन्जस्यपूर्ण छ र त्यसले मानिसलाई एक यस्तो अखण्ड विश्वसंकल्पना प्रदान गर्दछ जुन कुनै पनि प्रकारका अन्धविश्वास, प्रतिक्रियावादी प्रक्रिया पुँजीवादी उत्पीडनको कुनै पनि पक्षपोषणको कट्टर विरोधी छ । १९औं शताब्दीमा जर्मन दर्शनशास्त्र, अंग्रेजी राजनीतिक अर्थशास्त्र र फ्रान्सिसी समाजवादका रुपमा मानव जातिका जुन सर्वश्रेष्ठ उपलब्धिहरू रहेका छन्, माक्र्सवाद तिनको विधिसम्मत उत्तराधिकारी हो ।’ लेनिन (लेनिन संकलित, चनाएँ– दश खण्डों में खण्ड–४, पृष्ठ १९४, प्रगती प्रकाशन मास्को, १९८२ ।)

मार्क्सवादका तीन श्रोत जर्मन दर्शनशास्त्र, अंग्रेजी राजनीतिक अर्थशास्त्र र फ्रान्सेली समाजवादकाबारेमा जुन यहाँ उल्लेख गरिएको छ, यसै श्रोतका आधारमा माक्र्सवादका तीन संघटक अंग विकसित भएका छन्, ती हुन्– दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवाद ।

लेनिन एकातिर माक्र्सवादका यसप्रकारका तीन श्रोत तथा तीन संघटक अंगहरूलाई आत्मसात गर्नुभएको थियो भने अर्काेतिर माक्र्सवादलाई समग्रमा विकसित पनि तुल्याउनु भएको छ । माक्र्सवादको यो विकास भीषण वर्गसंघर्ष र क्रान्तिका बीचबाट भएको छ । यस प्रकारका संघर्ष र क्रान्तिमा महान् अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति एक ऐतिहासिक उत्कर्ष थियो ।

महान् अक्टोबर क्रान्तिमा योगदान

महान् अक्टोबर क्रान्तिमा लेनिनको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । सन् १९१७ मा रुसमा सम्पन्न महान् अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति विश्वइतिहासमा एक युगान्तकारी परिघटना थियो । त्यो क्रान्ति पुँजीवादी युगको अन्त्य र वैज्ञानिक समाजवादी युगको प्रारम्भको एक ऐतिहासिक उद्घोषण थियो । त्यसले पुरानो बुर्जुवा संसदीय युगको अन्त्य र नयाँ सर्वहारा अधिनायकत्वको युगको थालनी गरेको थियो । त्यसले रुसमा मात्र होइन संसारलाई नै एक नयाँ उत्प्रेरणा र सन्देश दिएको थियोे । त्यो क्रान्ति मानव जातिको इतिहासमा एक महान् अग्रगामी गुणात्मक छलाङ थियो ।

महान् अक्टोबर क्रान्ति सन् १८७१ मार्च १८ देखि १८७१ मे २८ सम्म कायम रहेको ऐतिहासिक पेरिस कम्युनको निरन्तरता र उत्तराधिकारीणी हो । पेरिस कम्युनको सन्दर्भमा मार्क्सले भन्नुभएको थियो, ‘यदि कम्युन विनष्ट गरियो भने पनि कम्युनका सिद्धान्त साश्वत र अविनासी छन्, ती श्रमिक वर्गको मुक्ति नहुँदासम्म बारम्बार प्रकट भइरहने नै छन् ।’ माथि मार्क्सले भन्नुभए झै पेरिस कम्युनका सिद्धान्तहरू साँच्चै साश्वत तथा अविनासी छन् ।

पेरिस कम्युनको ध्येयमाथि प्रकाश पार्दै लेनिनले भन्नुभएको थियो, ‘कम्युनको ध्येय– यो सामाजिक क्रान्तिको ध्येय, श्रमिकहरूको पूर्ण स्वतन्त्रता तथा आर्थिक मुक्तिको ध्येय हो । यस सम्पूर्ण दुनियाँका सर्वहारा वर्गको ध्येय हो । र, यस अर्थमा त्यो अमर छ ।’ भिआइ लेनिन, संकलित रचनाएँ दश खण्डो में खण्ड–४, पृष्ठ १३७, प्रगति प्रकाशन मास्को, १९८२ । जसरी लेनिनले पेरिस कम्युनका ध्येय अर्थात् सैद्धान्तिक उद्देश्यलाई अमर बताउनुभयो छ । पेरिस कम्युनका ती अजर अमर सिद्धान्त तथा ध्येय रुसी अक्टोबर क्रान्तिमा पुनः अविर्भाव हुन पुगेका थिए । लेनिनले क्रान्तिका लागि क्रान्तिकारी सिद्धान्तमा जोड दिनुभएको थियो । त्यतिमात्र होइन, लेनिनले त्यस सिद्धान्तलाई नीति र कार्यक्रममा ढाल्नु भएको थियो ।

समग्र रुसी क्रान्ति दुई ऐतिहासिक चरणका बीचबाट सम्पन्न भएको थियो । रुसी क्रान्तिको पहिलो चरण पुँजीवादी जनवादी क्रान्तिको चरण थियो । त्यो चरण सन् १९०५ हुँदै १९१७ को फरबरी क्रान्तिमा पूरा भएको थियो । र, रुसी क्रान्तिको दोस्रो चरण १९१७ अक्टोबरसम्म सम्पन्न वैज्ञानिक समाजवादी क्रान्तिको चरण थियो । यी दुई बेग्लाबेग्लै चरणका निम्ति बेग्लाबेग्लै रणनीति अप्नाइएका थिए । रुसमा सञ्चालन गरिएका यी दुबै क्रान्तिमा लेनिनको अग्रनी नेतृत्वदायी योगदान रहेको थियो ।

लेनिनवादमा योगदान

लेनिनवाद माक्र्सवादको गुणात्मक विकासको दोस्रो चरणमा विकास भएको माक्र्सवादी सिद्धान्त हो । अर्थात् माक्र्सवादमा आधारित रही लेनिनद्वारा विकसित विचारहरूको शृङखला नै लेनिनवाद हो । पुँजीवादले साम्राज्यवादमा प्रवेश गर्नु, उत्पादक शक्ति, सर्वहारा आन्दोलन तथा ज्ञान– विज्ञानका विविध क्षेत्रमा थप प्रगति हुँदै जानु र यसप्रकारको नयाँ परिस्थिति अनुरुप माक्र्सवादलाई नयाँ उचाइमा विकसित गर्नुपर्ने ऐतिहासिक आवश्यकताका बीचबाट लेनिनवाद जन्मिएको हो । (लेनिन सन् १८७०–१९२४) लेनिनवादका प्रतिपादक हुनुहुन्छ । लेनिनवाद के हो भन्ने विषयमा स्टालिनले भन्नुभएको छ, ‘लेनिनवाद भनेको साम्राज्यवाद र सर्वहारा क्रान्तिको युगको माक्र्सवाद हो । खसोखास भन्ने हो भने लेनिनवाद भनेको सामान्यतः सर्वहारा क्रान्तिको सिद्धमन्त तथा कार्यनीति र विशेषतः सर्वहारा वर्गको अधिनायकतन्त्रको सिद्धान्त तथा कार्यनीति हो ।’– स्टालिन, स्टालिनका छानिएका रचनाहरू , पृष्ठ ९१, पैरवी प्रकाशन, काठमाडौं, २०६४) माथि पनि उल्लेख गरिएको छ, यहाँ स्टालिनद्वारा लेनिनवादको सटिक परिभाषा दिइएको छ ।

यहाँनिर स्पष्ट कुरा के हो भने लेनिनले माक्र्सवादको रक्षा, प्रयोग र विकास गर्ने प्रक्रियामा क्रान्तिका बीचबाट लेनिनवादको निर्माण गर्नुभएको हो । लेनिन कै जमानामा संशोधनवादले मौलाउने र हुर्कने मौका पायो । त्यसले माक्र्सवादको तोडमोड तथा विकृतिकरण गर्न पुग्यो । लेनिनले संशोधनवादका विरुद्ध कडा सैद्धान्तिक संघर्ष चलाएर माक्र्सवादको रक्षा र विकास गर्नुभएको थियो । लेनिन माक्र्सवादको रक्षाका मात्र सिमित रहनु भएन, उहाँ रुसी धर्तीमा महान् अक्टोबर क्रान्ति मार्फत् त्यसको प्रयोग समेत गर्नु भयो ।

साम्राज्यवाद र सर्वहारा क्रान्तिको युगमा माक्र्सवादको रक्षा र प्रयोग गर्ने क्रममा विकसित तथा परिवर्तित परिस्थितिमाथि आवश्यक ध्यान दिँदै लेनिनले माक्र्सवादको विकास गर्नु भएको हो । यस सन्दर्भमा लेनिन जडसूत्रवाद र अनुभववादका विरुद्ध कडा विचारधारात्मक संघर्ष चलनउनु भएको थियो ।